Θεατρικό Μουσείο: Ένας θεματοφύλακας δύο αιώνων Ελληνικού Θεάτρου

Το Θεατρικό Μουσείο ιδρύθηκε το 1938 από την «Εταιρεία Ελλήνων Θεατρικών Συγγραφέων», όταν Πρόεδρός της ήταν ο συγγραφέας Θεόδωρος Συναδινός. Από τότε, Έφορος του ορίστηκε ο Ιστορικός του Νεοελληνικού Θεάτρου Γιάννης Σιδέρης, ο οποίος και αφιέρωσε τη ζωή του στη συγκέντρωση πλούσιου εκθεσιακού υλικού, καθώς και στην καταγραφή της Ιστορίας του Νεοελληνικού Θεάτρου. Μέσα σε λίγα χρόνια το Θεατρικό Μουσείο εξελίχτηκε σε "Κέντρο Μελέτης και Έρευνας του Νεοελληνικού Θεάτρου", δημιουργώντας ένα πλούσιο αρχείο χειρογράφων και διάφορων στοιχείων για τα θεατρικά δρώμενα στη χώρα μας, αλλά και μια σημαντική βιβλιοθήκη. Ο Γιάννης Σιδέρης πέθανε το 1975, έναν χρόνο πριν από τα εγκαίνια του Μουσείου στην οδό Ακαδημίας, χωρίς να προλάβει να το δει έτοιμο. Στον Σιδέρη άλλωστε ανήκε και η πρωτότυπη ιδέα των «καμαρινιών», για την πραγματοποίηση της οποίας συγκέντρωνε προσωπικό και καλλιτεχνικό υλικό ώστε να διατηρήσει ζωντανή τη μνήμη σημαντικών ηθοποιών του θεάτρου μας
Το Θεατρικό Μουσείο παραμένει άγνωστο στο ευρύ κοινό αν και στεγάζεται εκεί από το 1976 (προηγήθηκαν χώροι στις οδούς Ασκληπιού, Ψαρομηλίγγου, Ναυαρίνου και Καβαλόττι). Μέχρι πρότινος στο παρακείμενο κτίριο Παλαμά στεγαζόταν και η Θεατρική Βιβλιοθήκη, που αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του Κέντρου Μελέτης και Έρευνας του Ελληνικού Θεάτρου-Θεατρικό Μουσείο, η οποία όμως υποχρεώθηκε (το κτίριο Παλαμά είχε παραχωρηθεί από το Πανεπιστήμιο Αθηνών) να μετακομίσει σε ένα τετραώροφο οίκημα επί της οδούς Καραμανλάκη 7, στην πλατεία Αμερικής. Το Θεατρικό Μουσείο, το μοναδικό κέντρο στην Ελλάδα που διαθέτει αρχειακό υλικό σχεδόν δύο αιώνων, αντιμετωπίζει στεγαστικό πρόβλημα. Κατά καιρούς γίνονται κρούσεις είτε στο Υπουργείο Πολιτισμού είτε στον Δήμο Αθηναίων και στο Πανεπιστήμιο ώστε να παραχωρήσει κτίρια για μεταστέγαση. Συγκεκριμένα οι κρούσεις αυτές αφορούν τον πολυχώρο στο Μεταξουργείο που θα μπορούσε να γίνει Μουσείο Παραστατικών Τεχνών αλλά και το κτίριο του Πνευματικού Κέντρου (Σόλωνος - Ασκληπιού - Ακαδημίας) καθώς και το ξενοδοχείο Majestic επί της οδού Πανεπιστημίου.
Από το 1976 το ΚΜΕΕΘ-ΘΜ μετατρέπεται σε αυτοτελές Ίδρυμα «Νομικού Προσώπου Ιδιωτικού Δικαίου» και από το 1996 υιοθετείται από τη Γενική Συνέλευση των Μελών του η τωρινή επωνυμία του. Πρόεδρός του εκλέχτηκε ο μελετητής και κριτικός του θεάτρου Στάθης Σπηλιωτόπουλος, ο οποίος, αργότερα, ανακηρύχθηκε ομόφωνα Επίτιμος Πρόεδρος του Ιδρύματος. Εν συνεχεία, Πρόεδρος και Διευθυντής (από το 1976 ως τον θάνατό του, το 1998) υπήρξε ο θεατρικός συγγραφέας Μανόλης Κορρές. Τον διαδέχθηκαν ο ηθοποιός και σκηνοθέτης Κωστής Λειβαδέας και ο συγγραφέας και σκηνοθέτης Κώστας Ασημακόπουλος. Πρόεδρος σήμερα του Δ. Σ. είναι ο μεταφραστής και κριτικός θεάτρου Κώστας Γεωργουσόπουλος, ενώ το Συμβούλιο είναι εννεαμελές και εκλέγεται κάθε τρία χρόνια. Το Διοικητικό Συμβούλιο του ΚΜΕΕΘ – ΘΜ αποτελούσαν πάντοτε ξεχωριστές προσωπικότητες της θεατρικής μας ζωής.
Το αρχειακό υλικό του «Κέντρου Μελέτης και Έρευνας» περιλαμβάνει αυτή τη στιγμή πάνω από 60.000 θεατρικά προγράμματα που αφορούν σε επαγγελματικούς και ερασιτεχνικούς θιάσους (πρόζας, επιθεώρησης, μουσικού, παιδικού θεάτρου και χοροθεάτρου) και καλύπτουν τη χρονική περίοδο από το 1870 έως και σήμερα. Γύρω στις 30.000 φωτογραφίες από παραστάσεις, κινηματογραφικές ταινίες, πορτραίτα διάσημων ηθοποιών και 5.000 αφίσες παραστάσεων από τις αρχές του 20αι. έως και σήμερα. Το οπτικοακουστικό αρχειακό υλικό του μουσείου αποτελείται από ηχητικό θέατρο από το ραδιόφωνο, όπερα, μουσική για το θέατρο, απαγγελίες θεατρικών έργων από ηθοποιούς, εκπομπές για το θέατρο. Επίσης υπάρχουν 1800 κασέτες από τις οποίες οι 1000 είναι βιντεογραφημένες παραστάσεις (από το 1985 μέχρι σήμερα, χειμερινών και θερινών θεατρικών περιόδων) αποκλειστικά από το μουσείο και 800 που αναφέρονται σε θέατρο στη τηλεόραση, ντοκιμαντέρ, συνεντεύξεις κ.α. Το αρχείο του Θεατρικού Μουσείου περιλαμβάνει επίσης μεγάλο αριθμό σπάνιων ντοκουμέντων όπως συμβόλαια λογιστικά βιβλίων και καταστατικά θιάσων, οδηγούς σκηνής, σκηνοθετικές και συγγραφικές σημειώσεις, αρχιτεκτονικά σχέδια θεάτρων και άλλα.
Το Αρχείο της Θεατρικής Βιβλιοθήκης περιλαμβάνει, χονδρικά, 30.000 τόμους βιβλίων, από το ελληνικό και ξένο θέατρο, βιογραφίες, καθώς και πάρα πολλά τεύχη θεατρικών περιοδικών και κινηματογραφικών βιβλιογραφιών. Τόσο το αρχείο προγραμμάτων και φωτογραφιών όσο και το αρχείο της βιβλιοθήκης βρίσκονται στη διάθεση των ερευνητών και μελετητών του ελληνικού θεάτρου. Το ΚΜΕΕΘ-ΘΜ έχει προσαρμοστεί στις τεχνολογικές εξελίξεις και λειτουργεί με ηλεκτρονικό σύστημα Μηχανογράφησης (από το 1991) παρέχοντας άμεσα πλήρη στοιχεία σε κάθε ερευνητή, προχωρώντας σε νέες καταχωρήσεις και με εισαγωγή πρόσφατων στοιχείων (παραστασιολογίου, βιογραφικών κ. ά.). Επιπρόσθετα το Θεατρικό Μουσείο σε μία εποχή τεχνολογίας και δημιουργίας ψηφιακών αρχείων δεν θα μπορούσε να στερηθεί της δυνατότητας να αναδείξει τον πλούτο της ελληνικής θεατρικής παραγωγής διασώζοντάς τον σε ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων. Έτσι από το 2004 ξεκίνησε και ολοκληρώνει το έργο τεκμηρίωσης, ψηφιοποίησης και προβολής της ιστορίας και της σύγχρονης παραγωγής του Ελληνικού Θεάτρου μέσα από πρόγραμμα της Κοινωνίας της Πληροφορίας.
Το Θεατρικό Μουσείο επισκέπτονται καθημερινά εκατοντάδες μαθητές από όλη την Ελλάδα, πραγματοποιούνται εκπαιδευτικά προγράμματα, καθώς και ξεναγήσεις στο χώρο από εξουσιοδοτημένους υπαλλήλους. Αν και υπολογίζεται ότι ετησίως το Μουσείο επισκέπτονται 150.000 παιδιά από όλη την Ελλάδα με το σχολείο τους, ωστόσο οι λοιποί επισκέπτες είναι λιγοστοί. Ακόμη, υπάρχει ειδική γωνιά αφιερωμένη στο θέατρο σκιών και στο κουκλοθέατρο, η οποία προσελκύει ιδιαίτερα το ενδιαφέρον παιδιών προσχολικής ηλικίας και των μικρών τάξεων.
Το ΚΜΕΕΘ-Θεατρικό Μουσείο εκτός των άλλων σημαντικών δραστηριοτήτων του έχει θεσπίσει θεατρικά έπαθλα για τη σκηνογραφία, τη μουσική, τη σκηνογραφία, τη μουσική επένδυση και τη χορογραφία. Στόχος του μουσείου είναι η προβολή και προώθηση της ελληνικής θεατρικής δημιουργίας, η έρευνα της ιστορίας του ελληνικού θεάτρου, καθώς και η διάσωση και διαφύλαξη κάθε στοιχείου του "θεατρικού γίγνεσθαι" της νεότερης Ελλάδας. Κάθε δύο χρόνια οργανώνει την εκδήλωση απονομής Θεατρικών Επάθλων (στο Θέατρο Κοτοπούλη-Ρεξ), σε σημαντικούς θεατράνθρωπους του ελληνικού θεατρικού στερεώματος: απονέμονται τα βραβεία «Μαρίκα Κοτοπούλη» για την καλύτερη θεατρική ερμηνεία γυναίκας ηθοποιού, «Κυβέλη», για τη διαρκή προσφορά στο χώρο του θεάτρου, «Αιμίλιος Βεάκης», για τον καλύτερο άνδρα ηθοποιό, «Παναθήναια» για τον καλύτερο κωμικό ηθοποιό επιθεώρησης, «Φώτος Πολίτης» για τη σκηνοθεσία, «Πάνος Αραβαντινός» για τη σκηνογραφία και ενδυματολογία, «Δημήτρης Μητρόπουλος» για τη μουσική, «Κούλα Πράτσικα» για τη χορογραφία και «Μένανδρος» για ξένες προσωπικότητες που διαπρέπουν στην Ελλάδα και για Έλληνες που τιμούν τη χώρα μας στο εξωτερικό.
Η ιστορία των θεατρικών αυτών βραβείων ξεκίνησε μέσα από τη βράβευση της μεγάλης ηθοποιού του ελληνικού θεάτρου Μαρίκας Κοτοπούλη. Με την ευκαιρία της δημιουργικής για τα θεατρικά τεκταινόμενα της ελληνικής σκηνής συνεισφοράς της Μαρίκας, οι ηθοποιοί του Εθνικού Θεάτρου θεώρησαν υποχρέωσή τους να την βραβεύσουν τιμητικά με ένα χρυσό μετάλλιο, που της καρφίτσωσε στο πέτο, εκ μέρους όλων των συντελεστών του Εθνικού, η Μαίρη Αρώνη. Η Κοτοπούλη, την ώρα της απονομής, ανήγγειλε πως επιθυμούσε το Έπαθλο αυτό, που, εύλογα, μετονομάστηκε από τότε σε Έπαθλο «Μαρίκα Κοτοπούλη», να είναι επαμειβόμενο και να απονέμεται ανά διετία σε νέα πρωταγωνίστρια που, εκείνη την περίοδο, θα είχε διακριθεί για την ερμηνευτική της παρουσία στο σανίδι. Η πρωταγωνίστρια αυτή, μετά τη διετία, θα το παρέδιδε με τη σειρά της στην επόμενη.
Η επιλογή των υποψηφίων γινόταν από Κριτική Επιτροπή επώνυμων θεατράνθρωπων, μεταξύ των οποίων, ο Λέων Κουκούλας, ο Αχιλλέας Μαμάκης, ο Μανώλης Σκουλούδης, ο Κώστας Οικονομίδης, ο Άγγελος Τερζάκης. Το 1993 το Θεατρικό Μουσείο, υπό την Προεδρία τότε του θεατρικού συγγραφέα Μανόλη Κορρέ και με την πολύτιμη βοήθεια της στενής συνεργάτιδας και φίλης της Μαρίκας, ηθοποιού Ολυμπίας Παπαδούκα, αναβίωσε τον θεσμό απονομής του «Επάθλου Κοτοπούλη» που διεκόπη το 1973. Από τότε και μέχρι σήμερα, ανά διετία, η βραδιά απονομής των θεατρικών επάθλων αποτελεί μια από τις κυριότερες και πιο επιτυχημένες εκδηλώσεις του «Κέντρου Μελέτης και Έρευνας του Ελληνικού Θεάτρου», ενώ συμπληρώθηκε ο θεσμός και με τη δημιουργία και άλλων, σημαντικών μεταλλίων, που πήραν τα ονόματα σπουδαίων ταγών του ελληνικού θεάτρου:
Έτσι το έπαθλο «Μαρίκα Κοτοπούλη» έχει απονεμηθεί σε μεγάλες ηθοποιούς του θεάτρου. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις Έλλη Λαμπέτη, Μελίνα Μερκούρη, Άννα Συνοδινού, Αντιγόνη Βαλάκου, Ασπασία Παπαθανασίου, Ελένη Χατζηαργύρη, Ρένη Πιττακή, Κάτια Δανδουλάκη, Βέρα Ζαβιτσιάνου, Μιράντα Ζαφειροπούλου, Μάγια Λυμπεροπούλου, Δέσποινα Μπεμπεδέλη, Ράνια Οικονομίδου, Λήδα Πρωτοψάλτη, Μαρία Σκούντζου, Λυδία Κονιόρδου, Λήδα Τασοπούλου, Δήμητρα Χατούπη, Μπέττυ Αρβανίτη, Φιλαρέτη Κομνηνού και Λυδία Φωτοπούλου, Πέμυ Ζούνη αλλά και στις ηθοποιούς Τζένη Καρέζη και Αλίκη Βογιουκλάκη μετά θάνατον και Βάσω Μανωλίδου, Θάλεια Καλλιγά, Αλέκα Παϊζη και Ρούλα Πατεράκη για τη συνολική τους προσφορά.
Ξενάγηση στο Θεατρικό Μουσείο
Συγκεκριμένα, στην είσοδο του μουσείου παρουσιάζονται αφίσες παραστάσεων ελληνικών έργων που ανεβάστηκαν σε σημαντικά θέατρα του εξωτερικού από ξένους θιάσους και σπάνιες αφίσες και προγράμματα από παλαιούς ελληνικούς θιάσους. Με την παρουσίαση αυτή καταδεικνύεται η δύναμη του νεότερου ελληνικού δραματολογίου που κατορθώνει να ξεπερνά με επιτυχία τα σύνορα της χώρας. Στο μεγάλο διάδρομο εκτίθενται σπάνιες αφίσες και προγράμματα από παλαιούς ελληνικούς θιάσους στην Ελλάδα και σε ξένες χώρες
Το τέλος του διαδρόμου καταλήγει σε ένα χώρο αφιερωμένη στο θέατρο σκιών και στο κουκλοθέατρο που τόσο αγαπήθηκαν από μικρούς και μεγάλους. Εκεί εκτίθενται πολλές φιγούρες του Θεάτρου Σκιών του Ευγένιου Σπαθάρη και οι κούκλες από το Κουκλοθέατρο Αθηνών της Ελένης Θεοχάρη και Περάκη ο Μπαρμπαμυτούσης αλλά και το Κουκλοθέατρο Ακίνογλου της Εθνικής Αντίστασης
Η πρώτη αίθουσα είναι αφιερωμένη στο νεοελληνικό θέατρο και την όπερα. Εκτίθενται φωτογραφίες ηθοποιών, θιάσων, σκηνοθετών και συγγραφέων του 19ου και του 20ου αι.. μακέτες. Είναι αφιερωμένη στο νεοελληνικό θέατρο και περιλαμβάνει πλούσιο φωτογραφικό υλικό παλαιών θεάτρων, ηθοποιών, θιάσων, σκηνοθετών και θεατρικών συγγραφέων του 19ου και 20ού αιώνα. Σκηνικά αντικείμενα, φροντιστήριο και κοστούμια από ιστορικές παραστάσεις του ελληνικού θεάτρου που χρησιμοποίησαν ή φόρεσαν οι ηθοποιοί εκπρόσωποι του νεοελληνικού θεάτρου όπως ο Διονύσιος Ταβουλάρης, ο Ευάγγελος Παντόπουλος, ο Ευτύχιος Βονασέρας, η Ευαγγελία Παρασκευοπούλου, ο Εδμόνδος Φύρστ. Υπάρχει επίσης και ειδική προθήκη με προσωπικά αντικείμενα του ιστορικού του Νεοελληνικού Θεάτρου Γιάννη Σιδέρη. του μουσείου, ο οποίος αφιέρωσε τη ζωή του στη συγκέντρωση εκθεσιακού υλικού και στην έρευνα και μελέτη του ερασιτεχνικού και επαγγελματικού θεάτρου της νεότερης Ελλάδας.
Ιδιαίτερα αξιόλογα είναι και τα διαμορφωμένα καμαρίνια κορυφαίων πρωταγωνιστών της σκηνής, όπως των Αιμίλιου Βεάκη, Μαρίκας Κοτοπούλη, Κυβέλης, Έλλης Λαμπέτη, Αλέξη Μινωτή-Κατίνας Παξινού, Μελίνας Μερκούρη, Ελένης Παπαδάκη, Δημήτρη Χορν, Κατερίνας Ανδρεάδη, Δημήτρη Μυράτ, και τα προσφάτως διαμορφωμένα καμαρίνια της Τζένης Καρέζης και Αλίκης Βουγιουκλάκη, αλλά και από τον χώρο του μελοδράματος υπάρχει το καμαρίνι που είναι αφιερωμένο στην Μαρία Κάλλας. Σε όλα τα καμαρίνια βλέπουμε προσωπικά αντικείμενα, όπως γυαλιά των ηθοποιών, τα βαφτικά τους εργαλεία, ταμπακέρες, κοντυλοφόρους και πένες, φωτογραφίες τους από κοσμικές στιγμές, κοστούμια, περούκες, αφιερώσεις και σημειώματα, βιβλία που έχουν γραφτεί για τους ηθοποιούς αυτούς, αναμνηστικές πλακέτες μικροαντικείμενα που αποκτούν απεριόριστη αξία.
Πριν εισέλθει κανείς στις επόμενες δύο αίθουσες συναντά παραταγμένες τις προτομές ελλήνων ηθοποιών, συγγραφέων και σκηνοθετών όπως της Μαρίκας Κοτοπούλη, του Γρηγόριου Ξενόπουλου, του Νίκου Καζαντζάκη, του Βασίλης Λογοθετίδη και άλλων. Στις δύο αίθουσες παρουσιάζονται ζωγραφικές μακέτες σκηνικών και κοστουμιών γνωστών δημιουργών, όπως του Σπύρου Βασιλείου, του Σάββα Χαρατσίδη, του Γιάννη Μόραλη, του Νίκου Εγγονόπουλου, Ν. Χατζηκυριάκου- Γκίκα, του Γιάννη Τσαρούχη, του Βασίλη και Διονύση Φωτόπουλου. Σε ξεχωριστό χώρο φιλοξενούνται εκθέματα για το αρχαίο δράμα, όπως κοστούμια από αρχαίες τραγωδίες ενώ σε ξεχωριστή προθήκη παρουσιάζονται οι Δελφικές Εορτές του Άγγελου και της Εύας Σικελιανού με φωτογραφίες και αφίσες από τις παραστάσεις του «Προμηθέα Δεσμώτη» και τις «Ικέτιδες» αλλά και οι σκηνοθεσίες του Δημήτρη Ροντήρη. Ένα καμαρίνι για τον Κάρολο Κουν και το "Θέατρο Τέχνης" παρουσιάζει μια μεγάλη φωτογραφία με τον Κουν να σκηνοθετεί, το γραφείο και την καρέκλα που συνήθως κάθονταν στις πρόβες του και πάνω σε αυτό υπάρχουν τα γυαλιά του, ένα πακέτο τσιγάρα, ιδιόχειρες σημειώσεις, ένα γράμμα προς τον Γιάννη Σιδέρη, μία μακέτα του σκηνογράφου Φαίδωνα Πατρικαλάκη. Κοστούμια πρωταγωνιστών του ελαφρού θεάτρου (οπερέτα-επιθεώρηση), επισημαίνονται με πλήθος εκθεμάτων και πολύτιμων στοιχείων, όπως και με τα καμαρίνια των Βασίλη Αργυρόπουλου, Βασίλη Λογοθετίδη, Χριστόφορου Νέζερ, Μάνου Κατράκη και Σοφίας Βέμπο.
Η πληθώρα και η ποικιλία των εκθεμάτων και των αρχείων του Θεατρικού Μουσείου είναι τόσο μεγάλη που όποιος επισκέπτεται το συγκεκριμένο χώρο δεν μπορεί παρά να συνειδητοποιήσει την τεράστια αξία τους αλλά και να συλλογιστεί τον υπεύθυνο και σοβαρό ρόλο που έχουν αναλάβει ο πρόεδρος, το διοικητικό συμβούλιο αλλά κυρίως οι εργαζόμενοι του. Ολόκληρη η ιστορία του ελληνικού θεάτρου, μπορεί να ζωντανέψει μέσα από μία απλή περιήγηση στις αίθουσές του, μετατρέποντας και τον πιο ανυποψίαστο επισκέπτη σε κοινωνό της σπουδαίας καλλιτεχνικής παραγωγής που συντελέστηκε τους τελευταίους δύο αιώνες στον ελληνικό και όχι μόνο χώρο.