Επιδαύρια, με αφορμή τα 50 χρόνια ιστορίας του

Καταξιωμένοι σκηνοθέτες του εξωτερικού, όπως ο Peter Hall, με εκατοντάδες σκηνοθεσίες στις πλάτες τους και παγκόσμιας φήμης ηθοποιοί, όπως η Ιsabella Rosellini ή ο Gérard Depardieu θεωρούν μεγάλη τους τιμή και μοναδική ευκαιρία να σκηνοθετήσουν ή να πρωταγωνιστήσουν σε έργο που θα παρουσιαστεί στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου. Οι Έλληνες καλλιτέχνες έχουν την τύχη να συμμετέχουν στο καθιερωμένο Φεστιβάλ Επιδαύρου, με παραστάσεις αρχαίου δράματος. Φέτος ο θεσμός συμπληρώνει 50 χρόνια παρουσίας στην ελληνική θεατρική πραγματικότητα, παρά τις συζητήσεις των ειδικών γύρω από θέματα που αφορούν στα κριτήρια ανάθεσης του θεάτρου, την υπέρμετρη εισροή πειραματικών παραστάσεων που ίσως είναι ανοίκειες με την φυσιογνωμία τόσο του χώρου όσο και του θεσμού και κυρίως για το κατά πόσο ο εκμοντερντισμός του Φεστιβάλ λειτουργεί σε βάρος της ποιότητας του. Η κριτική στην διοργάνωση του Φεστιβάλ επικεντρώνεται στο γεγονός ότι σήμερα είναι πολύ πιο εύκολο ένας σκηνοθέτης ή ένας θίασος όχι ιδιαίτερα αναγνωρισμένος ή καταξιωμένος και χωρίς ιδιαίτερα δείγματα θεατρικής γραφής , να του ανατεθεί η συμμετοχή του στην Επίδαυρο. Αν κρίνει κανείς από την ιστορία του θεσμού τότε η κριτική έχει μία βάση.
Η πρώτη παράσταση που δόθηκε στο αρχαίο θέατρο του Πολύκλειτου, ο αρχιτέκτονας που φιλοτέχνησε το θέατρο στα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα, κοινώς του θεάτρου της Επιδαύρου, πραγματοποιήθηκε από τον μεγάλο σκηνοθέτη του Εθνικού Θεάτρου, Δημήτρη Ροντήρη το 1938, ο οποίος παρουσίασε την Ηλέκτρα του Σοφοκλή με την Κατίνα Παξινού, Ηλέκτρα και την Ελένη Παπαδάκη, Κλυταιμνήστρα. Ήταν η πρώτη παράσταση των νεοελλήνων, μετά από χιλιάδες χρόνια. Κάθε προσπάθεια για θεσμοθέτηση αυτής της πρωτοβουλίας που είχε βρει ιδεολογική υποστήριξη στον μεγάλο θεωρητικό του Θεάτρου Αιμίλιο Χουρμούζιο, αυτός ονόμασε και το φεστιβάλ, «Επιδαύρια», σταμάτησε λόγω του Πολέμου. Το 1954 όμως, η παράσταση «Ιππόλυτος» του Ευριπίδη, σε σκηνοθεσία του Δημήτρη Ροντήρη πάλι, από το Εθνικό Θέατρο, ουσιαστικά αποτέλεσε την έναρξη της θεσμοθέτησης των «Επιδαυρίων», δίνοντας του διαστάσεις ετήσιας διοργάνωσης. Συντελεστές της ιστορικής παράστασης ήταν οι μεγάλοι ηθοποιοί του Εθνικού Θεάτρου, και οι Θάνος Κωτσόπουλος, Στέλιος Βόκοβιτς, Έλσα Βεργή, Αθανασία Μουστάκα και ο Αλέκος Αλεξανδράκης ως Ιππόλυτος.
Η αρχή έχει γίνει. Στις επόμενες δεκαετίες, θα παρελάσουν όλοι οι σκηνοθέτες και οι ηθοποιοί που μετά από τις πετυχημένες παραστάσεις τους στην Επίδαυρο, θα θεωρηθούν ως η αφρόκρεμα της νεοελληνικής προσέγγισης των αρχαίων τραγωδιών. Η Επίδαυρος θα λειτουργήσει ως μηχανισμός αναγνώρισης και αποδοχής των ελλήνων καλλιτεχνών. Σίγουρα πολλές ήταν οι παραγωγές που ουσιαστικά βυθίστηκαν μέσα σε αυτόν τον «ιερό» χώρο, καθώς τα ενεργειακά επίπεδα της φυσικής σκηνογραφίας ήταν υπέρτερα της καλλιτεχνικής τους προσπάθειας.
Το 1955, ο Αιμίλιος Χουρμούζιος αναλαμβάνει την διεύθυνση του Εθνικού, το οποίο για μία εικοσαετία κατείχε το μοναδικό προνόμιο να ανεβάζει μόνο αυτό παραστάσεις στο θέατρο της Επιδαύρου. Η διαδικασία προετοιμασίας μιας παράστασης, διαρκούσε όλο το χρόνο και μάλιστα ο θίασος έκανε πρόβες στην ορχήστρα του θεάτρου, της Επιδαύρου για μήνες, σε αντίθεση με σήμερα που κάθε θίασος διαθέτει το πολύ τρεις μέρες για να στήσει τα σκηνικά του και να προσαρμόσει την παράσταση στο θέατρο. Μάλιστα, στα «Επιδαύρια», μέχρι το 1957, παρουσιάζονταν μόνο παραστάσεις αρχαίας τραγωδίας και όχι αρχαίας κωμωδίας. Αυτό αναιρέθηκε από τον σκηνοθέτη Αλέξη Σολομό, ο οποίος και πρωτοπαρουσίασε το έργο του Αριστοφάνη, «Λυσιστράτη» και από τότε παραστάσεις αρχαίας κωμωδίας ήταν στο μόνιμο πρόγραμμα των Επιδαυρίων. Πρωταγωνιστές ήταν ηθοποιοί που κυριάρχησαν στην κωμικό είδος, η Μαίρη Αρώνη και ο Χριστόφορος Νέζερ.
Τη δεκαετία του '60, αλλά ακόμη και στη διάρκεια της δικτατορίας, τα Επιδαύρια διεξάγονταν κανονικά. Με διευθυντή του Εθνικού Θεάτρου τον Ε. Φωτιάδη ανέβηκαν παραστάσεις όπως η Ηλέκτρα του Ευριπίδη, το 1969. Κυρίως όμως, η Κατίνα Παξινού και ο Αλέξης Μινωτής αλλά και η Άννα Συνοδινού, με την Αντιγόνη του Σοφοκλή το 1956, που παρακολούθησε το ασύλληπτο νούμερο των 16.000 θεατών, ήταν οι ηθοποιοί που άνοιξαν τον δρόμο και βοήθησαν στην εξέλιξη των ελλήνων τραγωδών και κωμωδών. Τέτοιοι ήταν οι Τάκης Μουζενίδης, με τον «Ηρακλή Μαινόμενο» το 1960, και πρωταγωνιστή τον Θάνο Κωτσόπουλο αλλά και Αλέξης Σολομός, το 1964, με την σπουδαία τραγωδία, οι "Ικέτιδες" του Αισχύλου.
Κατά την δεκαετία του '70, αναιρείται η μονοπωλιακή χρήση του θεάτρου της Επιδαύρου και η συμμετοχή στα Επιδαύρια, μόνο από το Εθνικό Θέατρο. Έτσι, το θέατρο Τέχνης του Κάρολου Κουν απέκτησε το δικαίωμα να παρουσιάσει τις παραστάσεις του και στην Επίδαυρο, τη στιγμή που είχε γίνει γνωστό ήδη σε ολόκληρο τον κόσμο με περιοδείες τόσο στην Ευρώπη, όσο και την Αμερική, αποσπώντας και διθυραμβικές κριτικές. Το Θέατρο Τέχνης και ο Κάρολος Κουν παρουσιάζουν τους "Όρνιθες", και το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος την Ηλέκτρα του Σοφοκλή με την Άννα Συνοδινού και τη Νέλλη Αγγελίδου, σε σκηνοθεσία Μίνου Βολανάκη. Την ίδια χρονιά επανέρχεται στην Επίδαυρο και ο Αλέξης Μινωτής με τον "Οιδίποδα επί Κολωνώ" του Σοφοκλή.
Το Θέατρο Τέχνης Κ. Κουν μονοπωλεί το ενδιαφέρον του επιλεκτικού κοινού, και παρουσιάζει τις "Βάκχες" του Ευριπίδη, όπου ξεχωρίζει η ερμηνεία του Μίμη Κουγιουμτζή ως Διονύσου, προχωρώντας σε πρωτοποριακές προσεγγίσεις αρχαίου δράματος. Και άλλοι όμως σπουδαίοι θίασοι, που σήμερα πλέον είναι ευρύτατα αποδεκτοί και γνωστοί, όπως ο Θεατρικός Οργανισμός Κύπρου αλλά κυρίως το Αμφι-Θέατρο του Σπύρου Ευαγγελάτου στην δεκαετία του 1980, αποτελούν μόνιμους συμμετέχοντες. Ειδικά η παράσταση του Θεατρικός Οργανισμός Κύπρου, "Ικέτιδες" του Ευριπίδη, σε σκηνοθεσία Νίκου Χαραλάμπους, θεωρείται αξιόλογη παράσταση.
Ηθοποιοί που με τις ερμηνείες τους καθιερώνονται ως οι τραγωδοί τις εποχής τους είναι οι Ρένη Πιττακή, Δέσποινα Μπεμπεδέλη, Μαρία Σκούντζου. Επίσης, τραγικοί ρόλοι που ανέδειξαν ηθοποιούς στην Επίδαυρο ήταν ο Νικήτας Τσακίρογλου με τον "Προμηθέα Δεσμώτη" του Σοφοκλή από το Αμφι-Θέατρο, ο Γιώργος Λαζάνης με τον "Φιλοκτήτη" του Σοφοκλή από το Θέατρο Τέχνης. Επίσης νέες σκηνοθεσίες βρίσκουν την θέση τους στην ιστορία μέσα από τα Επιδαύρια. Έτσι ο Μίμης Κουγιουμτζής σκηνοθετεί τον "Πλούτο" του Αριστοφάνη με το Θ. Τέχνης, ο Βασίλης Παπαβασιλείου σκηνοθετεί «Οιδίποδα Τύραννο», ο Γιώργος Κιμούλης την «Αντιγόνη" του Σοφοκλή.
Πολλοί ήταν αυτοί που δυσανασχέτησαν όταν παρουσιάστηκαν πειραματικές παραστάσεις ελλήνων και ξένων σκηνοθετών στα Επιδαύρια. Παραστάσεις όπως του Βουτσινά με τους ηθοποιούς να καπνίζουν επί σκηνής ή στην Ηλέκτρα του Μιχαήλ Μαρμαρινού, όπου η Ηλέκτρα μεταφέρονταν με καροτσάκι οικοδομής στην σκηνή αλλά κυρίως η παράσταση που συγκλόνισε, αρνητικά, το κοινό, οι «Βάκχες» του γερμανού Mattias Langoff όπου οι ηθοποιοί ουρούσαν επί σκηνής, ξεκίνησαν μία νέα φιλολογία για το κατά πόσο πρέπει να υπάρχει ένας κώδικας και ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο δεν θα πρέπει να ξεφεύγει κάθε παράσταση που παίζεται στον ιστορικό χώρο της Επιδαύρου, άποψη που ουσιαστικά θέλει να ορίσει τον τρόπο που θα παρουσιάζει ο κάθε δημιουργός τις σκηνοθετικές του απόψεις.
Το μόνο σίγουρο είναι, το μεγαλύτερο φεστιβάλ στην Ελλάδα και ιδιαίτερα διαδεδομένο και περιζήτητο στο εξωτερικό διανύει μισό αιώνα ύπαρξης, γεγονός που οφείλεται κυρίως στον τόπο διεξαγωγής του. Ένας χώρος που για όποιον τον έχει επισκεφθεί, πραγματικά αισθάνεται το δέος που δημιουργεί η σκέψη ότι προϋπήρχε για χιλιάδες χρόνια, αλλά πρώτιστα την ενέργεια που εκπέμπει το θεατρικό αυτό οικοδόμημα.